Tüm dinleri, peygamberleri ve kutsal kitapları reddeden, tanrının varlığının akılla kavranabildiğini savunan, kaynağını mantık ve doğadan alan tek tanrı inancıdır. Deizme göre tanrı evreni yaratmıştır ama sonrasına karışmaz ve evren kendi yasalarına göre işler. Deistler dine akılcı yaklaşırlar, onlara göre peygamber, kutsal kitap, melek, şeytan, günah, sevap gibi dinle ilgili kavramlar yoktur.
Deizm ne zaman ortaya çıktı?
Deist düşünce milattan öncelere tekabül etse de özellikle coğrafi keşifler, deizm Avrupa’da Rönesans ve Reform sayesinde filizlenmiştir. Bu dönemde Avrupa kıtasının dışına çıkılmış, başka uygarlıklarla temas edilmiş, Antikite’den kalma eserler incelenmiş, bilim ve felsefe gelişmiştir. Bu sayede dünya tarihinin İncil’de anlatıldığı gibi olmadığı anlaşılmış, Hıristiyanlık eleştirilmiş, hümanist yaklaşım yayılmıştır. Bu faktörlerin etkisiyle deizm kelimesi 17. yüzyılda İngiltere’de kullanılmaya başlanmıştır.
Deistler neye inanıyorlar?
Deistler evrene bakınca bir düzen görür ve bu düzenden bir tanrı, yaradan fikrine varır. Onlara göre evren tanrı tarafından tasarlanan, hareketi başlatılan ama dışarıdan müdahale olmadan doğa kanunlarına uygun şekilde işleyen bir bütünlüğe sahiptir. Deizme göre tanrı vardır ve kâinatı yaratmıştır. Tanrı insanların mantıksal davranmasını ister. Bazı deistler tanrının evreni yaratıp geri çekildiğini düşünürken bazıları tanrının insan davranışlarına müdahale edebileceğini savunur. Deizmde ruhun ölümsüzlüğüne dair inanç da çeşitlidir. Bazı deistler ölümden sonra yaşama veya reenkarnasyona inanabilir.
Deistler neye inanmıyorlar?
Deistler için İslam, Hıristiyanlık ve Musevilik gibi dinler sözde gökten inmedir ve bu dinler hurafeler ve korkutmalarla doludur. Deizmde bir rahibe, papaza ya da imama gerek yoktur. İhtiyaç olan tek şey insanın sağduyusu ve düşünme becerisidir. Deizm insanları akıllarını kullanmaya teşvik eder ve otoriteyi sorgulamayı öğretir. Vahi ve kitaplara dayalı dinler gibi akılcı olmayan iddialarda bulunmaz.
Deistler şükür ve teşekkür etmek için dua edebilirler ama dua etmeleri için kilise, havra veya cami gibi belli bir yer, zaman veya belirli bir vücut duruşları yoktur.
Deistler tanrıya nasıl varır?
Deistlere göre var olan her şeye kendinden önce gelen bir şey neden olmuştur. Yani her şeyin bir nedeni vardır ve hiçbir şey nedensiz değildir. Bu akıl yürütme ile ilk nedene inilir ve nedeni bulunmayan tanrıya varılır. Onlar için tanrı nedeni bulunmayan tek varlıktır. Onlar var olmaya başlayan her şeyin bir sebebi olduğuna ve bu yüzden evrenin bir sebebi olduğuna inanırlar. Deistler doğayı yöneten tutarlı ve öngörülür yasalar olduğunu düşünür. Bu yüzden de deistler için yasa koyucu yüce bir varlık olmalıdır. Evrene baktıklarında her şeyin detaylıca tasarlandığını düşünürler ve böylece evreni tasarlayan üstün bir varlığa inanırlar.
Evrimle ilişkileri nasıldır?
Semavi dinlerde yani Musevilik, Hıristiyanlık, İslam gibi dinlerde insanın, önceden evrim geçirmeksizin yaratıldığına inanılır. Deizme göre ise evrim mümkündür, hatta tanrının oluşturduğu kurallar çerçevesinde, daha ilkel canlıların evrimleşmesi sonucu oluşmuş olabilir. Bir yaratıcıya inanmak, o yaratıcının, insanı aşama geçirmeksizin bir anda yarattığı fikrine inanmayı gerektirmez. Bu yüzden deistler Evrim Teorisi’ne karşı değildir.
Geçmişten bugüne deizm
Eski deizm inanışında Tanrı modern deizme göre daha ulaşılabilirdir; Tanrı ile insanın kişisel bir diyalog kurabileceği varsayılır. Modern deizmde ise Tanrı insanüstüdür ve hiçbir varlık onunla kıyaslanamaz.
Deizmin alt kolları nelerdir?
Deizm kendi içinde ufak nüanslarla pandeizm, panendeizm, polideizm, Hıristiyan deizmi, felsefi deizm, bilimsel deizm, spritüel deizm, hümanist deizm gibi alt dallara ayrılır. Örneğin pandeizm evrenden ayrı, bağımsız bir tanrı yerine evreni tanrı olarak kabul eder. Buna göre tanrı insanda, doğada ve nesnelerde vardır. Panendeizmde tanrı evreni kendi özünden yaratmıştır ve ruhun amacı evrimden geçerek tanrıya dönmektir. Tanrı, evren, insan ayrımı yoktur. Spritüel deizm reenkarnasyon, karma meditasyon, tefekkür gibi inançları içinde barındırır. Onlara göre birey içine dönerek tanrıyı idrak edebilir.
Deizmin ateizm, teizm ve agnostisizmden farkı nedir?